'Home': Toni Morrison e a claridade

'como homes quedaron' - a sección 'un' da novela home (2012, volver en castelán)

ding! … ábrese o ascensor e aparece Toni Morrison, que entra sorrindo no salón, iluminado con luz ambarina e caldeado por unha cheminea de lapas silenciosas. O seu rostro moreno resalta baixo o pano azul de arabescos brancos que lle cubre o cabelo gris aderezado en rastas. Ninguén diría que ten a idade que ten. Séntase nun sofá e comeza a falar da súa peregrinación literaria, iniciada hai catro décadas: ‘aos meus 81 anos, síntome atenta, vital, eu diría que espléndida … cando escribo.’

semella vivir nesa altura na que xa se está máis alá das vaidades e a necesidade do recoñecemento. Xa ten acceso a esa forma de graza chamada claridade que é, pola contra, a calidade máis escura de todas; quizá a máis admirable e, con seguridade, a máis difícil de posuír neste oficio. ‘Estou escribindo moito mellor agora, coa habilidade de dicir máis en menos páxinas. Home encantoulle ao editor, pero cando foi das galeradas díxome que quería máis páxinas e volvín a casa, escribín algo máis. Pero revisei a novela e dinme conta de que non precisaba máis. Non quería molestar a estrutura. Gustábame moito como estaba e parei.’

‘sempre busquei causar un impacto poderoso no lector. E coa brevidade como norma, debo ser moi coidadosa para preservar todo o que desexo transmitir. Non quero que a xente se distraia un instante. Busco que o lector se entregue e queira pasar as páxinas rapidamente. O arranque e o final dunha novela son o máis importante. Antes de comezar a escribir acostumo a saber como vai comezar e rematar a historia. O que non sei é como van ser os personaxes ou os escenarios. Interésame unha literatura con imaxes, cunha linguaxe e unhas palabras intensas onde cada unha delas teña a súa forza e o seu lugar preciso. E escribo así porque me gustan as historias así; como as novelas de Dickens ou Victor Hugo, que cando unha comeza a ler xa está entregada e non quere parar. Ese é o ritmo de lectura que sempre me ten chamado a atención.

considera as súas novelas como unha historia social e política da súa raza, imbricada na do seu país: a dos escravos, a dos afroamericanos, a das influencias recíprocas entre eles e o resto da sociedade. Morrison é unha escritora tan lírica como implacable na descrición da realidade dos afroamericanos e, tamén e especialmente, do mundo feminino. Sempre fundindo pasado e presente fundidos. Así desde que comezou a publicar en 1970, con 39 anos; un pouco tarde para algúns. Pero logo daquel debut, titulado Ollos azuis, escachizou as teorías sobre os supostos camiños que debe percorrer un gran autor cando en 1993, con seis novelas, obtivo o Nobel de Literatura.

ese feito, ao contrario do que sucede con outros nobeles, foi coma un misto que acendeu o seu lado máis proteico e a partir daquela afondou na exploración de novos xeitos de escribir, rastrexando as pegadas da Historia e dialogando co lector. E usando unha linguaxe lírica impregnada de intemporalidade e con estruturas singulares, moitas veces como para ser lida en voz alta.

o seu penúltimo desafío é Home, unha condensación do seu universo temático e estilístico: dicir máis con menos palabras, un exemplo perfecto desa claridade antes mencionada: a escritura é máis delgada e precisa que nunca, pero cunha estrutura máis complexa. Un libro exento de adorno, cunha prosa concisa, de imaxes e expresións substanciais e contundentes no relato xeral e sobriamente lírico na voz do seu protagonista. En Home busca desmitificar e desenmascarar os 50s mostrando as mazás do suposto paraíso:

‘quito as vendas para que se vexa a cicatriz, a realidade. Non hai que ter medo a mirar ao pasado porque só así se sabe quen somos. Quero descubrir unha outra verdade sobre a vida cotiá dos afroamericanos nun contexto histórico crítico que se ten terxiversado. Existe a idea de que os 50s eran coma nun conto de fadas onde todos tiñan traballo, a sociedade ía ben, había programas de televisión con familias felices e unha vida boa, social e política. Pero non sempre era así. A verdade é que había loitas visibles e loitas subterráneas. En Home busco facer fincapé sobre temas como a segregación, as secuelas de guerras como a de Corea, o racismo, os prexuízos, as persecucións por temas como o comunismo, as desigualdades, … Temas que a sociedade quixo ocultar e esquecer.’

‘gustan os contos da patria porque dan seguridade ás persoas. A realidade é unha triste verdade onde temos moito que ocultar e do que avergoñarnos. O que pretendo é mostrar que o conquistador é o que sempre escribiu, non o que foi conquistado. Busco escribir desde o lado do conquistado, como xa fixen noutros libros. En A Mercy, por exemplo, indago na escravitude e na cultura afroamericana antes de que o racismo se institucionalizara. O racismo non ten nada que ver cunha raza determinada, ten que ver co poder. A escravitude ten raíces en todo o mundo, non só en EEUU, tamén en España, Grecia, Rusia e Inglaterra. Consiste en ser dono de alguén, e ese poder posúeno aristócratas e políticos. Inda que nesa época tamén había brancos que eran pobres, os políticos separáronos para debilitar os negros e ter o control. Beneficiáronse dos pobres e fixéronos sufrir, non importa a raza que tiveran. As raíces dese sistema inda se aprecian na sociedade actual.’

‘a memoria é esencial. Se un non recoñece o seu propio pasado, de onde vai sacar os seus valores? Se non lembro a miña vida de hai dez ou cinco anos, como vou saber de onde veño, quen son, que é importante para min? Teño que coñecer e recoñecer o pasado porque algúns deses aspectos pódenme guiar … Abordo nos meus libros o que as persoas ocultan do seu pasado porque ten que ver coa busca da verdade. Ocultar elementos do pasado perturba toda a vida e debe confrontarse nun momento dado para aspirar a unha vida digna e feliz …’.

‘a presenza da muller e o feminino é esencial na miña obra. En Home está en varios planos. Quixen usar un irmán e unha irmá porque penso que a relación entre irmáns é pura, non ten obstáculos como un fillo e súa nai ou un marido e a súa muller. Frank sabe que Cee, súa irmá, forma parte da época máis feliz da súa vida. Por iso cando regresa de Corea e comeza unha viaxe para salvala, en realidade está buscando a súa propia salvación, reconciliarse coa verdade.’

‘en Beloved, en cambio, puxen unha muller como protagonista porque non concordaba con algunha idea do feminismo dos 80s. Unha das súas bandeiras era o dereito a non ter fillos, a ser dona do seu propio corpo, e, a verdade, no pasado descubrín que as mulleres de entón buscaban ter fillos como un dereito. Xusto o contrario. Buscaban o dereito de poder crialos, coidar deles. En Beloved hai unha muller que é tan dona dos seus fillos que ata os pode matar e esa é unha idea revolucionaria …’.

‘a amizade, tamén, móstroa nas súas diversas faces. En Love useina como elemento dramático: dúas amigas quérense, sepáranse e, cando se reencontran, ódianse. En Sula, dúas amigas medran xuntas, unha traizoa á outra e xurde o odio, pero cando unha morre aparece a tristeza inúndao todo. En Home están as mulleres do pobo a quen admiro como a esencia do que é a amizade desinteresada.’

‘nós, como seres humanos, somos as únicas criaturas que aman … Os animais poden protexer as súas crías, pero non saben o que é amar, non o poden expresar e a linguaxe é algo exclusivo en nós, a linguaxe é a nosa ferramenta para poder expresar o amor. Os paxaros cantan, o can ladra, pero a linguaxe é o que os separa de poder comunicar o amor … Hai moitas formas de amor: a Deus, á familia ou ao teu país, pero de todas elas, o amor á parella é o máis real. E isto a pesar de que hoxe observamos o amor máis a través das lentes do sexo, elemento que utilizo nos meus libros como impulso ou incentivo, e como guía. Hoxe as mulleres interesan máis espidas que doutro xeito; o sentido do sexo está alterado e vese como un entretemento, algo demasiado doado e económico; é puro capitalismo …’.

déixase caer docemente sobre o costado dereito mentres as lapas mudas da cheminea crían na súa cara dourados diminutos e fugaces que revelan a coquetería que implica unha finísima capa de maquillaxe. Agora fala dos emigrantes, do futuro do seu país en relación ao tema da mestizaxe e a economía …

‘algo que representa a este país é a chegada de inmigrantes, que moitas veces esquecen o seu pasado. Tal vez os motiva a necesidade de buscar algún tipo de inocencia, de volver comezar, en lugar de aceptar a madureza que se precisa para seguir adiante como adultos.’

‘non sabiamos como se titularía Home en Francia; o termo francés non ten o mesmo sentido que on inglés, que significa ‘de onde un é’, ‘a comunidade’, ‘o fogar’, mentres que en francés significa ‘casa’, ‘estrutura’. Home é ese desexo de lembrar, de regresar, de buscar o que pertence a un, de onde somos os norteamericanos. Cando os africanos chegaron aquí como escravos usouse a estratexia de quebrar as relacións que había entre eles, non permitiron que casaran, que tiveran fillos, separaron os que falaban os mesmos dialectos para que non puideran comunicarse, roubáronlles calquera idea de fogar ou de comunidade.

pero hoxe os afroamericanos xa nos infiltramos no sistema e somos quen de levar a batuta na cultura, na linguaxe, na música, no estilo. Infiltrámonos como un virus pero con efectos positivos para o conxunto da sociedade porque puidemos impulsar as nosas crenzas e a nosa cultura, e tamén as de todos os americanos … Os republicanos teñen medo porque ven que o país está mudando, asústalles a idea de perder o EEUU tradicional das súas convencións, néganse a recoñecer que a riqueza deste país é a mestura. Todos somos inmigrantes. Os indios xa non existen porque os mataron. É esta mestura de comida, música e linguaxe a que lle vai da a riqueza a este país nos anos por vir …’.

‘a situación de crise económica que afrontamos ten que ver coa valoración que facemos da riqueza. Quen ten cartos, quen nunca os vai ter, de onde ven … Todo trata da riqueza. É difícil analizar o valor dun ser humano e require moita creatividade e forza ser unha persoa pobre ou empobrecida. Eu medrei nunha familia pobre e daquela ninguén tiña vergonza por ser pobre. Ao meu pobo chegaron italianos, húngaros, … e alí compartiamos, inventabamos xuntos como medrar. Algunhas características dunha comunidade pobre deberían sernos de utilidade. Non deberiamos esperar a que haxa unha traxedia, unha catástrofe natural, para xuntarnos e mostrarnos solidarios. Sempre debería ser así. Un dos perigos do presente é representar a vida valorándoa só a través da riqueza, e afirmar que só iso é unha vida boa. Hai pobrezas extremas, xente que non ten acceso á auga e aos servizos básicos de saúde ou educación, que xa forman parte da estrutura social. E, pola outra banda, hai persoas que se están quedando cos recursos do país. Hai riqueza, pero convenlles manter pobre a unha maioría social. Iso é o capitalismo …’

en Home estamos nos 50s. Frank Money é un veterano da guerra que se alistou cos seus dous mellores amigos para escapar do contexto asfixiante no que vivían. Leva xa un ano de volta. Regresara cos cadáveres dos amigos, mortos en combate. Sen atreverse a volver ao seu pobo, culpándose de ser o único en sobrevivir. É un home sinxelo inmerso nun sentimento complexo que non é capaz de asimilar. Recibe unha carta na que lle avisan de que súa irmá, o ser ao que sempre protexeu e o único que ten dado sentido á súa existencia, se atopa en serias dificultades, abandonada por un rufián que casou con ela mentres el estaba na guerra.

a novela conta o camiño cara o rescate de súa irmá, o camiño cara a recuperación do único afecto parecido a un fogar que nunca sentira, pero tamén o camiño cara si mesmo, cara a súa reintegración no mundo hostil que o levou á soidade, á inseguridade, á bebida e a unha sorte de alienación capaz de desembocar tanto en cólera desatada como no instinto máis básico de supervivencia.

a construción da mente de Frank Money é un auténtico reto porque integra soños e visións da realidade circundante. A súa mente é a liña de flotación da novela e os outros personaxes son coma ondas que baten no casco dunha embarcación. Frank non puido salvar a Mike e Stuff, os seus amigos pero ‘basta xa de persoas que non salvaba’, di, ‘a miña irmá non, nin falar.’ E é entón, ao ir na súa busca, cando comprende, instintivamente, que ‘(ela) era a primeira persoa da que se fixera responsable. Moi dentro dela vivía a oculta imaxe de si mesmo: un eu forte e bo ligado a aqueles cabalos e ao enterro dun descoñecido’.

ding!, Toni Morrison entra no ascensor e cando se xira despídese coa man esquerda.

BIOGRAFÍA

Nacida en Lorain (Ohio, 1931) e bautizada como Chloe Anthony Wofford. Criada nun ambiente pobre, unha dos catro fillos dun obreiro do aceiro e unha ama de casa; ela mesma asistenta na súa adolescencia. Graduouse en filoloxía inglesa e traballou como editora en Random House en Nova York. Publicou a súa primeira novela con 39 anos e creou o seu novo nome recuperando o seu alcume familiar e o apelido do seu exmarido: Toni Morrison. Pasará á historia da literatura por ser a primeira muller negra en recibir o Nobel (1993), e tamén polo Premio Nacional da Crítica para A canción de Salomón (1977), o Pulitzer para Beloved (1987), o éxito de público e crítica con Jazz (1992) e ser membro da Academia Americana das Artes e das Letras e do Consello Nacional das Artes.

entrevista: ‘señora realidad’ por WINSTON MANRIQUE SABROGAL en babelia (19.01.13), pp. 5-6

comentario: ‘seres simples, sentimientos complejos’ por JOSÉ MARÍA GUELBENZU en babelia (19.01.13), p. 6

deturpación por @xindiriz